مسجد جامع عتیق شیراز

مسجد جامع عتیق 

این مسجد در سال ۲۸۱ ه.ق ( 894 میلادی) توسط «عمرو بن لیث صفاری» حاکم وقت فارس ساخته، و در واقع اولین و گهن ترین مسجد شیراز بعد از اسلام است که در کانون شیراز آن زمان بنا شده است. شیرازی ها این مسجد را «مسجد جمعه»، «مسجد جامع» و «مسجد آدینه» نیز می گویند. درباره ی ریشه ی واژه ی «عتیق» نوشته اند که چون زنی به نام «عتقه»، اهل «سروستان» فارس، چوب های باغ خود را برای پوشش سقف آن اهدا کرد، به مسجد جامع عتیق نام گزاری شد.
بخش های مختلف مسجد جامع عتیق
سردر اصلی و شمالی آن «در دوازده امام » نامیده می شود؛ به این دلیل که اسامی دوازده امام را بر روی کاشی نوشته و در سطح جرزهای دو طرف آن نصب کرده اند. این سردر، کاشی کاری و مقرنس کاری زیبایی دارد و بالای در ورودی آن نوشته ای بسیار زیبا و خوش خط است که به سال ۱۰۳۱ ه. ق در زمان صفویه نوشته شده است. بعد از سردر، دالان نسبتاً درازی قرار دارد که تقریباً بدون هر نوع نقش و نگار و پیرایه ی هنری است. حیاط مسجد دارای ۷۵ متر طول و ۵۵ متر عرض است. کف آن سنگ فرش و در آن سه حوض ساخته شده است. حوض میانی، هشت ضلعی و دو حوض دیگر هر کدام دوازده ضلعی هستند. «خدای خانه » در مرکز حیاط قرار دارد که بعداً به شرح آن خواهیم پرداخت. در ضلع شمالی حیاط، تاق بلندی قرار دارد که آن را «تاق مروارید» می گویند. این تاق دارای دو گل دسته ی بلند و زیباست؛ سقف آن به وسیله ی آجر، مقرنس کاری شده و در حاشیه ی بالایی داخلی این تاق، سوره ی «هل اتی» به خط نسخ بر روی کاشی نوشته شده است. در ته آن پلکانی است که به گل دسته ها می رود .در سراسر سطح داخلی و نمای پیشانی آن به سبکی بسیار هنرمندانه کاشی کاری شده است. در سمت مغرب دالان ورودی، پنج تاق نمای دیگر است. در شرق آن، شبستانی بزرگ و نوساز قرار دارد. در ضلع جنوبی حیاط، تاق نمای پهن و بلندی است که در سال 1348 خورشیدی بازسازی شده است. چندین سنگ نبشته ی زیبا در پیشانی و سطح داخلی این تاق نما وجود دارد. در پشت این سردر، شبستان باریک و دو طبقه ی مسجد است که محراب زیبایی در قبله ی آن ساخته شده و منبر چوبی ۱۳ پله ای نیز در کنار آن است. در سمت شرق این شبستان، شبستان قدیمی مسجد است که 40 ستون مکعب قطور به ابعاد ۱/۵×۱/۵ متر در آن دیده می شود. این شبستان را «شبستان چهل ستون می نامند. در سمت غرب سر در جنوبی، شبستان نوساز مسجد قرار دارد. این شبستان در سال های اول سده ی کنونی ساخته شده است. در ضلع شرقی حیاط، تاق نمای پهن و بلندی است که در پیشانی آن کاشی کاری های زیبایی انجام گرفته است. یکی از درهای خروجی مسجد نیز در منتهی الیه سمت جنوبی این ضلع واقع شده است. این در، با عبور از دالانی دراز و کم نور به کوچه های بافت قدیمی و «خیابان بین الحرمین» راه دارد. در گوشه ی ضلع شمال غربی حیاط، چاه آب قدیمی مسجد قرار دارد.
خدای خانه ( دارالمصحف)
در میان حیاط مسجد، اتاق مکعب مانندی است که به «خدای خانه » یا «دارالمصحف» شهرت دارد. این ساختمان در سال ۷۵۲ ه. ق توسط «شاه ابواسحاقی اینجو» پادشاه وقت فارس در جای قدیمی آن از نو ساخته شد. ابعاد این ساختمان ۱۰ × ۱۲ مترمربع می باشد. (در کتیبه ی دور تا دور آن آمده است که شاه شیخ ابواسحق، سقف آن را که فرو ریخته بود، مرمت اساسی نموده است). آنچه زبانزد است، این که ساختمان خدای خانه همانند خانه ی کعبه ساخته شده است ولی با این تفاوت که دورادور آن، ایوانی به پهنای دو متر قرار دارد. این ایوان، اتاق خدای خانه را از تابش مستقیم نور آفتاب و بارش باران دور نگه می دارد.سبب نام گذاری این اتاق به «دارالمصحف» این است که در آن، قرآن هایی نفیس نگهداری می شده و هر شب و سحر، مردم در آنجا گرد می آمده اند و به تلاوت آنها می پرداخته اند. از میان قرآن ها، قرآنی به خط امام علی، امام حسن، امام سجاد و امام صادق (ع) و همچنین قرآنی به خط خلیفه ی سوم، عثمان بوده که گویند اثر خون وی نیز بر آن پیدا بوده است. نمای بیرون خدای خانه، همه از سنگ است. نمای چهار مناره ی آن را سنگ های مکعبی آجری مانندی، آراسته است. در لبه ی بالای بخش خارجی ایوان اطراف، نوآوری ویژه ای به چشم می خورد؛ به این صورت که با قلم بسیار درشت و خط ثلث، سنگ نبشته ها را بر روی سنگ های یک پارچه به پهنای یک متر نوشته و سپس اطراف آنها را کنده اند، به گونه ای که خط های آن برجسته شده، و سپس لابه لای خط ها را با کاشی های آبی معرق پر کرده اند. این سنگ نبشته، دور تا دور خدای خانه و مناره ها را فرا گرفته است. خدای خانه در گذر زمان بارها تعمیر، و در سال ۱۳۱۵ خورشیدی به صورت کلی بازسازی شده است.
وصف مسجد جامع عتیق از زبان جهان گردان
«ابن بطوطه»جهان گرد مراکشی که در سال 748(ه- .ق) در زمان سلطنت «شاه شیخ ابو اسحاق اینجو» به شیراز سغر کرده است، می نویسد: «… این مسجد یکی از وسیع ترین و زیباترین مسجدهاست. ایوان بزرگ آن با سنگ مرمر فرش شده است. تابستان ها هر شب صحن آن را می شویند و بزرگان شهر برای بر پایی نماز مغرب و عشا در آن گرد می آیند . . .»
«شاردن» جهان گرد شهیر فرانسوی که در سال ۱۰۸۵ هـ.ق به شیراز سفر کرده است، درباره ی این مسجد می نویسد: «مسجد جامع [عتیق] که مسجد بزرگ شهر به شمار می رود، بزرگ ترین مسجد قاره ی آسیا است که از لحاظ بزرگی دو برابر مسجد جامع اصفهان و شکوهمندتر از آن است. بخشی، از سنگ های بزرگ، و بخشی دیگر از سنگ های مرمر ساخته شده است. حیاط آن، شکل مربع مستطیل دارد و از هشست حوض که برای وضو گرفتن ساخته اند، زینت می یابد. بین این حوض ها یک اتاق مربع مانند مشبکی است که دارای دری آهنی می باشد و در آن یک جلد قرآن که به خط امام موسی الکاظم (ع) است به اضافه ی اسلحه هایی که در هنگام جنگ مورد استفاده ی این امام قرار می گرفته است قرار دارد. این مسجد دارای تعداد زیادی اتاق است که وصف آنها به زبان و قلم نمی آید» «مادام دیولافوا » دیگر جهان گرد فرانسوی که در سال ۱۰۹۸ (هـ. ق) به شیراز سفر کرده است، درباره ی این مسجد می نویسد: « . . . این مسجد، دیدنی و بسیار شایان است … با همه ی خرابی تاق ها و شکست دیوارها که به سبب زلزله راه یافته است، هنوز هم چشم انداز با شکوه خود را داراست. در میانه ی حیاط آن به جای حوض معمولی، اتاقک چهارگوش کوچکی است که از سنگ ســــاځته شده و در هر یک از گوشه هایش به برج کم ارتفاعی تکیه دارد. راهنمای ما می گوید که این بنا نسخه ی دوم کعبه است که به نام « خدای خانه ” معروف است … به هنگام گردش در دور و بر خدای خانه به سنگی سیاه برخوردیم که در میان خرابه های کنار این ساختمان افتاده بود. آن را «دیگ» میگفتند. به نظر من این نام شایسته ی این سنگ نیست و بایستی آن را به منزله ی «حجرالاسود» این کعبه ی ثانی در نظر گرفت و عجیب تر آن که جنس آن از سنگ سماق است و از حیث شکل و تزیینات همانند ته ستون های کاخ هخامنشی تخت جمشید است. اگر سیاحان اروپایی دیگر هم پیش از ما به دیدار این مسجد رفته بودند، این روایت که شهر شیراز پس از خرابی استخر ایجاد شده است، باطل می شد: زیرا که به نظر من این ته ستون که اهالی شیراز نسل اندر نسل احترام آن را نگه داشته اند، ممکن نیست مخفیانه از پرسپولیس به اینجا آورده شده باشد، به علاوه چنین انتقالی کاملاً خلاف افکار و عادات عرب هاست. بنابراین می توان باور داشت که در زمان «داریوش و خشایارشاه» در سرزمین کنونی شیراز، شهری آباد وجود داشته که با ساختمان های سنگی زینت یافته بودہ است ۔ ۔ ۔ همه جای مسجد حتی گوشه های تاریک را بازدید کردیم. راهنمای ما سنگابی را به ما نشان داد که از سنگ سماق بود. این سنگاب همانند یک منشور چند ضلعی بسیار قشنگی تراشیده شده و دارای ۱۲ ضلع مسطح است و هر ضلعی از ضلع کناری خود، به وسیله ی ستون مانند کوچکی جدا می شود. همه ی ستون ها بر روی قاعده ای گلدان مانند استوار شده اند.» ” مسجد جامع عتیق همیشه جایگاه بزرگان و اولیای دینی از جمله حافظ بوده است. در قرن معاصر، شهید محراب آیت الله دستغیب به مدت چهل سال در آن منبر و مجلس داشتند.