مسجد نو شیراز (مسجد اتابک شیراز)

مسجد نو شیراز (مسجد اتابک شیراز)
مسجد نو در جنب «میدان احمدی» و رو به روی در اصلی شاه چراغ (ع) قرار دارد. چون این مسجد بعد از مسجد جامع عتیق ساخته شده است، آن را «مسجد نو» نامیده اند.ساخت این مسجد در سال ۵۹۸ ه .ق آغاز و در سال 615 ه. ق پایان يافته است. «مسجد جامع جدید» یا «مسجد اتابک»، معروف به «مسجد نو»، دوّمین مسجد شیراز از نظر اهمیت تاریخی است. اولین مسجد شیراز از نظر اهمیت تاریخی مسجد جامع عتیق و سومین مسجد از این منظر مسجد وکیل است. مسجد نو با بیست هزار متر مربع (دو هکتار) مساحت بزرگ‌ترین مسجد ایران است. سازنده ی آن «اتابک سعدبن زنگی» پادشاه وقت فارس بوده است که بنا به نذری که برای شفای فرزند بیمارش کرده بود، پس از سلامتی او، این مسجد را ساخت. اتابک سعد بن زنگی همان پادشاهی است که هم عصر سعدی بوده و «سعدی» نیز تخلص شاعری خود را از نام او گرفته است. پس از ساخت مسجد، در جلو آن بازاری بزرگ ساختند که تا در ورودی شاه چراغ ادامه داشت. این بازار که «بازار سر چهارراه » نامیده می شد در سال ۱۳۱۰ خورشیدی به دلیل امتداد خیابان احمدی و ساخت میدان کنونی از میان برداشته شد. شادروان علی سامی نظر دیگری دارند: با نام این مسجد در قدیم، مسجد اتابک بوده است و چون چندین نوبت در سال های 690 و ۱۱۸۳ و 1296 ه .ق در اثر زلزله های شدید ویران، و از نو ساخته گردید، به نام مسجد نو نامیده شد.
سردر اصلی مسجد که رو به روی شاه چراغ قرار دارد، نوساز است؛ اما سمت درونی آن که رو به حیاط قرار دارد، طاقی بلند، مربوط به زمان گذشته است. در کمر کش این طاق، آیات و احادیث دینی نوشته شده و در دو طرف آن چندین حجره ساخته شده است. در دورادور حیاط، ایوانی کم پهنا ساخته شده که به فاصله های معینی، طاقی نماهایی کم ارتفاع هم شکل در آن وجود دارد. در میانه ی هر ضلع، رواقی بزرگی ساخته شده است. رواقی شمالی حیاط، ۲۰ متر بلندا و ۱۰ متر پهنا دارد. در پیشانی این رواق، کاشی کاری اندکی دیده می شود و بر سطح جرز چپ و راست آن، دو بیت شعر است که تاریخ ۱۳۵۰ هـ . ق را نشان می دهد و نشانگر زمان تعمیر آن است. رواق بلند غربی حیاط نیز کمی کاشی کاری دارد و در نوشته ی روی آن، سال ۱۲۷۵ هـ.ق به چشم می آید. رواق اصلی و زیبای مسجد در ضلع جنوبی حیاط است که در پیشانی و زیر آن کاشی کاری، و در کمر کش آن آیه های قرآنی نوشته شده است. شبستان اصلی مسجد در پشت این طاق قرار دارد. این شبستان بزرگ و کم ارتفاع، دارای 24 ستون ۲/۵ متری است. شبستان قدیمی تر در مشرق آن قرار دارد و ستون ها و طاق های آن از سنگ و ساروج و گچ ساخته شده است.
توصیف مسجد نو
مسجد نو با حیاط دل باز و وسیع اش، افزون بر عبادت گاه، یکی از جای گاه های تفریحی قدیم شیراز نیز بوده است. چنارهای تنومند میانه ی حیاط مسجد، به هنگام تابستان سایه ی خنکی داشتند، و چون آب روان «خیرات» نیز از نهر زیر درختان عبور و در حوض میان حیاط ثدر فواره ها فوران می کرده، موجب جلب مردم می شده است، به گونه ای که پس از نماز ظهر و عصر ساعت ها در زیر سایه ی این درختان استراحت می کرده اند. هم چنین در هنگام احساس خطر از سوی بیگانگان و درگیری های داخلی، محل تجمع و برنامه ریزی های دفاعی و اصلاحی بوده است. در جنگ جهانی اول و دوم، کانون اصلی مبارزان شیرازی و جای گاه گردهم آیی آنان بوده است. هم اکنون نیز در ظهرهای هر جمعه جای گاه برگزاری نماز جمعه است.
تعمیرات مسجد

در زلزله ی سال ۸۹۵ هـ.ق آسیب فراوانی به این مسجد وارد شد. در آن زمان یکی از شیرازی ها به نام «خواجه سعدالدین عنایت شیرازی» وزیر پادشاه دکن هندوستان (ابراهیم عادل شاه)، پس از آگاهی از خرابی مسجد، هزینه ی بازسازی آن را به عهده گرفت و قرآنی نفیس نیز بر آن وقف کرد. در روزگار صفویه به خواست «شاه سلطان حسین صفوی»، بازسازی شد و در زمان زندیه به دلیل زلزله ی سال ۱۱۸۰ هـ. ق نیمه ویرانه شد که «صادق خان»، برادر کریم خان زند آن را بازسازی کرد. در زمان قاجاریه بار دیگر بر اثر زلزله ی سال ۱۲۹۹ هـ.ق آسیب دید که «میرزا علی اکبر قوام الملک» آن را در سال ۱۲۷۳ هـ.ق تعمیر کرد. در سال ۱۳۰۱ هـ. ق «میرزا فتح علی خان قوام الملک» سقف فرو ریخته ی شبستان آن را بازسازی کرد. مسجد نو در زمستان آفتابی مطلوب و در تابستان سایه و هوای مطبوع و دلپذیری دارند که درختان چنار کهن سال وسط مسجد به خرمی و هواگیری آن کمک کرده است، و تا پنجاه شکست سال پیش که خیایان ها و گردشگاه های فعلی وجود نداشت، محل گشت و وقت گذرانی عدهای از مردم بود . . . ”
در سال ۱۳۵۰ هـ. ق نیز «حاج باقر بهبهانی»، رواق شمالی آن را تعمیر کرد. دو بیت شعر در دو طرف این رواق درباره ی همین فرد و سال تعمیر آن نوشته شده است. در سال 1345 خورشیدی نیز اداره ی باستان شناسی فارس آن را تعمیر کرد. از حدود ۱۰ سال پیش تاکنون جای گاه نماز جمعه شیراز است که به همین دلیل ضمن تعمیر و مرمت آن، سقف حیاط را نیز پوشانده اند. اگر چه دیگر از چنارهای تنومند وسط حیاط خبری نیست! این مسجد در تاریخ ۱۹ دی ماه ۱۳۱۰ خورشیدی با شماره ی ۳۱ جزو فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.