داستان قهستان سرزمین زعفران

داستان قهستان

از شهرستان بیرجند به مرکزیت استان خراسان جنوبی شروع می کنیم. ناحیه ای که امروزه بیرجند، جزء کوچکی از آن را تشکیل میدهد و هم زمان با سیر تاریخ به نسبت پرفراز و نشیب خود این قصه کوچک را نیز همراه کشیده است، قهستان نام دارد. این جا ناحیه ای به نسبت کوهستانی و ناهموار بوده که به دلیل شرایط جغرافیایی و موقعیت مکانی اش از گزند تندباد روزگار هم آسیب دیده است. بر اساس کتیبه های هخامنشی و نوشته های مورخان یونانی، قهستان خاستگاه یکی از اقوام ایرانی به نام ساگارت و بخشی از چهاردهمین ساتراپ هخامنشی است. کتیبه کال جنگال نشان دهنده اهمیت منطقه است. در عهد ساسانی نیز قهستان از ایالات آباد و معتبر بوده. سنگ نگاره های لاخ مزار در روستای کوچ بیرجند حاوی نوشته هایی به خط پهلوی ساسانی است که در آنها نام آخشنواز پادشاه هپتالی و قباد پادشاه ساسانی به چشم می خورد. پس از فتح قهستان توسط اعراب در سال ۲۹ هـ. ق قهستان توسط والیان خلفا اداره می شد و تا سال ۲۵۹ ه. ق در سیطره عباسیان بود. مدتی نیز جزء قلمرو صفاریان و امرای محلی سیستان بود. از زمان حسن صباح تا تهاجم سپاه هلاکوخان مغول این خطه به یکی از مراکز عمده سیاسی فرقه اسماعیلیه تبدیل شد و بعد از الموت، مهم ترین مقر حضور فداییان این فرقه بود که با حمله هلاکو طومارشان در هم پیچید. این واژه را اکثرا معرب کهستان دانستهاند که به دلیل محیط جغرافیایی خاص و وجود کوهستان ها به آن اطلاق شده است. کهستان را بر وزن کوهستان نیز گفته اند. ظاهرا حدود قهستان در دوره های مختلف تاریخی یکسان نبوده، ولی به طور کلی از ساختار طبیعی منطقه تبعیت داشته است. این ساختار عبارت است از منطقه کوهستانی گسترده ای که از شمال غربی به دشت کویر و از جنوب غربی و جنوب، به کویر لوت و از شرق به دشت نامید و بیابان ها و شوره زارهای غرب افغانستان کنونی، محدود است و ناحیه وسیعی را شامل قاین، گناباد، فردوس، طبس، بیرجند و نهبندان در بر می گرفته است. البته این محدوده هم زمان با تغییر و تحولات سیاسی و نظامی و قدرت و ضعف حکومت های مرکزی ایران تا حدودی تغییر یافته و گاهی تا کاشمر و تربت حیدریه کنونی و تربت جام و نواحی اطراف آن ها تا جنوب نیشابور را در بر می گرفته است. اگرچه شهر بیرجند به عنوان یک ناحیه باسابقه شناخته شده، اما نمی توان تصور کرد که این ناحیه یکسره خالی از اهمیت بوده باشد. ناحیه مزبور که محدوده وسیعی از خوسف (در غرب) تا طبس مسینا (در شرق) را شامل است، در مسیر راه های ارتباطی مهمی بوده که صفحات جنوبی کشور را به هرات و نیشابور و خراسان بزرگ متصل می کرده است و به عبارت دیگر ناحیه مورد نظر در محل تلاقی سه ناحیه مهم به شرح زیر قرار داشته است: ناحیه خراسان بزرگ در شمال، نواحی داخلی فلات و صفحات جنوبی ایران در غرب و جنوب غربی و ناحیه سند و سیستان در جنوب شرقی؛ علاوه بر این، ناحیه بیرجند به واسطه وضعیت توپوگرافی و اقلیم نامساعد و همچنین دوری اش از مراکز سیاسی قدرت، زمینه ساز حوادث تاریخی خاص هم شده است. خشکی اقلیمی و وجود بیابان هایی که آب و هوای شبه جزیره عربستان شباهت دارد، از همان قرون اولیه اسلامی، توجه اعراب را به خود جلب نموده است و منتهی به سکونت آن ها در این ناحیه شده است. انزوای جغرافیایی این ناحیه نیز به نوبه خود، آن را به صورت مامنی برای شیعیان که از جور خلفای عباسی و حاکمان وقت، گریز گاهی میجسته اند درآورده است.

در عین حالی باید اضافه کنیم که این منطقه کوهستانی از دستبرد و هجوم های مکرر در امان نبوده است. آلفونس گابریل در این باره می نویسد: «… در سراسر جنوب خراسان، غارت و دزدی انسانی جز و امور روزمره به شمار می رفت و همه از ترس هجوم ترکمن ها از سمت شمال و افغان ها از سمت شرق و بلوچ ها از سمت جنوب در رنج و عذاب بودند». اثرات این تاخت و تازها به صورت قلاع و خندق ها و راهروهای زیرزمینی که بعضی از نواحی مسکونی را به یکدیگر و به قلعه بیرون شهر متصل می کرده است و نیز سرداب هایی که در داخل منازل تهیه می کرده اند، قابل مشاهده است.

سرزمین طلای سرخ

خراسان جنوبی با طبیعتی گرم با عطر جانبخش گل های زعفران در شرقی ترین نقطه میهن عزیزمان قرار گرفته است. خاک گرم این دیار بستری مناسب برای شکوفایی این گل زیباست و دامن پر مهرش همچون مادری مهربان پرورش دهنده دانشمندان است. پیشینه تاریخی این جا را می توانید در بیش از ۶۴۰ اثر تاریخی آن کاوش کنید. یکی از آثار ثبت شده در فهرست میراث جهانی در شهر بیرجند قرار دارد که این خود گواهی بر فرهنگ متمدن این منطقه است. روستاها و مناطق نمونه گردشگری این منطقه یکی از نقاط مورد بازدید گردشگران نوروزی است. منطقه نمونه گردشگری بند دره در بیرجند؛ باغستان – آبگرم فردوسی؛ مصعبی کریمو در سرایان؛ بوذرجمهر قاینی؛ روستای هدف گردشگری افین قاین؛ روستای هدف گردشگری ماخونیک سربیشه؛ مجتمع آبدرمانی آبگرم لوت؛ مجتمع آبدرمانی آب ترش سربیشه؛ مجتمع آبدرمانی آبگرم فردوس، گوشه ای از جمله این دیدنی ها هستند. شهر خضری قاین به عنوان دروازه خراسان جنوبی از سمت شمال و خراسان رضوی جاذبه های متعددی دارد از قبیل: مسجد جامع خضری، پارک جنگلی، مزار امامزاده و روستای کارشک، پل سنگی و … این شهر آب و هوای معتدل و به نسبت سرد در قیاس با سایر نقاط استان دارد و از شرایط مطلوبی برای پذیرایی از مسافران برخوردار است. در فاصله ۵۵ کیلومتری خضری، شهر قاین از شهرهای تاریخی شرق کشور است که موقعیت تاریخی، طبیعی و کشاورزی آن شهرت دارد. مسجد جامع قاین، آرامگاه بوذرجمهر قاینی و ابوالمفاخر، قلعه آفریز، قلعه کوه، موزه های مردم شناسی، آب و مشاهیر، مزارع زرشک و زعفران از جمله این جاذبه هاست.

پس از قاین در فاصله ۱۰۰ کیلومتری که به سمت جنوب استان حرکت کنیم به شهر بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی می رسیم. شهری در حاشیه کویر که حدود200هزار نفر جمعیت دارد. این جا با برخورداری از جاذبه هایی نظیر ارگ کلاه فرنگی، قلعه بیرجند، عمارت های شوکت آباد و باغ رحیم آباد و اکبریه و باغ های تاریخی، خانه فرهنگ، مسجد جامع چهاردرخت، ارگ بهارستان و مناطق گردشگری بند دره، بند عمرشاه و آبشار چهارده در ارتفاعات باقران، موزه های مردم شناسی و باستان شناسی و موزه میراث پهلوانی و موزه مشاهیر و… از موقعیت های ممتازی از حیث جاذبه برخوردار است. بیرجند روزگاری مرکز حکمرانی خاندان خزیمه علم بوده به دلیل شرایط سیاسی و اجتماعی از گذشته های دور مرکز علم و فرهنگ در شرق کشور محسوب می شده است. وجود مدرسه شوکتیه خود گواه این موضوع است. این مدرسه بنا بر اسناد و مدارک مستدل تاریخی در سال ۱۳۱۲ ه. ق ساخته شده است. شهر بیرجند به دلیل قرار گرفتن در دامنه ارتفاعات باقران و تأثیر پذیری از آنها از نظر موقعیت آب و هوایی شرایط مساعدی نسبت به مناطق اطراف دارد. شهر خوسف در ۳۶ کیلومتری غرب بیرجند و در حاشیه کویر بوده و یکی از کهن ترین و قدیمی ترین شهرهای خراسان جنوبی است و روستای تاریخی خور، مسجد جامع خوسف، مقبره ابن حسام خوسفی، مجتمع آبدرمانی آبگرم لوت با خواص طبی و درمانی اعجاب انگیز و سنگ نگاره کال جنگال و لاخ مزار از جمله جاذبه های این شهرستان محسوب می شود. پس از عبور از شهر بیرجند و حرکت به سمت جنوب حد فاصل شهر بیرجند و سربیشه در کیلومتر ۳۰ جاده فرعی مناطق گردشگری مزار کاهی و روستای هدف گردشگری چنشت قرار دارند که در طول سال پذیرای خیل عظیم مسافران داخلی و خارجی است. مزار کاهی به دلیل قرار گرفتن مرقد بی بی زینب خاتون (خواهر امام رضا (ع)) هم چنین قرار گرفتن در دره ای سرسبز و خوش آب وهوا از نقاط گردشگری این استان محسوب می شود. در نزدیکی مزار کاهی، روستای زیبای چنشت قرار دارد که به دلیل محصور شدن در ارتفاعات و وجود دو غار بزرگ و مزار سید حامد علوی و با مردمی با فرهنگ خاصی از دیگر مناطق گردشگری شهرستان سربیشه به شمار می آید. این روستا یکی از روستاهای هدف گردشگری استان است. شهر سربیشه در ۶۵ کیلومتری محور بیرجند – زاهدان قرار دارد. شهر سربیشه دارای چندین اثر تاریخی و فرهنگی است. روستای شگفت انگیز ماخونیک در ۷۸ کیلومتری شرق شهرستان از جمله جاذبه های بی نظیر این دیار است. این روستا یکی از هفت روستای شگفت انگیز ایران نیز به حساب می آید. از جمله ویژگی های فرهنگی آن می توان به بافت معماری روستا، درهای کوتاه منازل، پوشاک، غذاهای سنتی و هم چنین به رسوم آن ها در مجالس عروسی و عید قربان اشاره کرد. علاوه بر آن مجتمع آب درمانی آب ترش از توابع این شهرستان جایی برای تمدد اعصاب اهالی است. این چشمه آبی سرد دارد که خواص آن در درمان بیماری های پوستی، اعصاب و روان و گرفتگی عضلات مناسب است. مود یکی از توابع سربیشه است و این منطقه، مرکزی مهم برای قالی بافی محسوب میشود. مرغوبیت قالی این روستا در جهان شهرت دارد. شهر نهبندان به عنوان دروازه جنوبی از سمت شمال و دروازه ورودی از سمت جنوب از دیگر شهرستان های استان خراسان جنوبی است. نهبندان، در قلب کویر اما از مناطق محروم و توسعه نیافته کشور است هرچند که آثار و بناهایی تاریخی ارزشمندی دارد. از جمله می توان به: آسبادهای نهبندان و خوانشرف، قلعه شاهدژ، قلعه نهبندان، مسجد عاشوراخانه، مسجد میغان و جاذبه های طبیعی نظیر: تپه های مارنی یا کوه های مینیاتوری که در ۶ کیلومتری حاشیه محور نهبندان به کرمان قرار دارد اشاره کرد که از پدیده های منحصر به فرد و بی نظیر طبیعی این استان به شمار می رود. تالاب کجی نمکزار یکی از جاذبه های منحصر به فرد زیست محیطی استان خراسان جنوبی است که در اوایل بهار مورد توجه گردشگران زیادی قرار دارد. در ۱۰۰ کیلومتری جنوب غربی این شهرستان روستای دهسلم در حاشیه کویر لوت قرار دارد که در بخشی اکوتوریسم کویر و کویرنوردی با دارا بودن مرتفع ترین، وسیع ترین و زیباترین تپه های ماسه ای کشور بسیاری از کویرنوردان داخلی و خارجی را شیفته خود می کند. استان خراسان جنوبی از طرف غرب دروازه اتصال به نقاط مرکزی و جنوبی کشور محسوب می شود. شهرستان بشرویه به عنوان نقطه ارتباطی استان های خراسان جنوبی با استان یزد موقعیت ویژه ای از نظر جغرافیایی دارد. وجود بافت تاریخی و ارزشمند شهر بشرویه، قلعه دختر بشرویه و هم چنین مناطق گردشگری امامزاده، مناطق گردشگری کویرنوردی … برای گردشگران خاطره انگیز است. به شهرستان فردوسی که برسیم، در واقع به نقطه ارتباطی استان های خراسان رضوی – جنوبی و استان یزد وارد شده ایم. این شهرستان به دلیل قرار گرفتن در محل تلاقی به استان های مذکور از موقعیت ویژه اقتصادی و اجتماعی برخوردار است. جاذبه های کم نظیر از جمله مناطق نمونه گردشگری باغستان، آبگرم معدنی فردوس، شهر تاریخی تون، روستای بیدسکان، مسجد جامع فردوس، مدرسه علمیه علیا و … از مهم ترین جاذبه های گردشگری است که همه ساله خیل عظیم مسافران داخلی و خارجی را پذیرایی می کند. آبگرم معدنی فردوس از جاذبه های شاخص استان محسوب می شود که بیشترین حجم مسافر را در شهرستان دارا است. آبگرم معدنی فردوس در فاصله حدود ۲۰ کیلومتری شمال شرقی شهر قرار دارد. این آبگرم طبیعی با خواص طبی و درمانی اعجاب انگیز سالانه پذیرای خیل عظیمی از گردشگران داخلی و خارجی است. استفاده از این آبگرم معدنی در درمان بسیاری از بیماریهای پوستی و مفصلی مؤثر و توسط پزشکان توصیه شده است. همچنین روستای ییلاقی باغستان علیا در ۱۵ کیلومتری شرق شهر فردوس با داشتن مناظر بدیع و بکر طبیعی، قنات تاریخی و شگفت انگیز، درختان فراوان و سر به فلک کشیده چنار و باغستان های پهناور انار از جمله مناطق ییلاقی و گردشگری شهرستان فردوسی است که در فصول گرم سال اتراق گاه مطلوبی برای مسافران و گردشگران است. در بین قلعه های تاریخی، قلعه فورگ نه تنها یکی از زیباترین قلعه های منطقه شرقی کشور است، بلکه در نوع خود از لحاظ جایگاه قرار گیری و ساختار معماری نیز منحصر به فرد است. این قلعه در روستایی به همین نام و در فاصله ۹۰ کیلومتری شهر بیرجند قرار دارد. قلعه عظیم فورگ به لحاظ استقرار مکانی در شهرستان در میان و بر روی کوهی شیبدار قرار دارد و با توجه به این که قلعه ای نظامی و جنگی است چشم انداز وسیعی را در اطراف تپه و کوه تحت الشعاع قرار میدهد. آرامگاه سلطان ابراهیم رضا، آسبادهای طبس مسینا، قلعه کل حسن صباح، مسجد هندوالان، قلعه دختر نوغاب و … از بناهای شاخص شهرستان در میان محسوب می شود. یافته های باستان شناسی در شهرستان سرایان در شمال غربی استان خراسان جنوبی حاکی از آن است که سابقه تاریخی سرایان به دوران قبل از اسلام باز میگردد. محوطه تاریخی کله کوب ایسک و سد زو از یادگارهای باقی مانده از این دوران است و مسجد جامع، آب انبار و کاروانسرای سرایان، مقبره توران شاه، مسجد جامع سه قلعه، برج حصار سه قلعه از بناهای شاخص این منطقه بوده و منطقه گردشگری کویرنوردی سرایان که به بهشت منجمان ایران نیز شهرت دارد در این شهرستان قرار دارد. در پایان مسافران این منطقه حجم عظیمی از سوغات، هدایا و تحفه ها را می بینند که هرکدام به نحوی با کیفیت مثال زدنی خود ارمغانی از این دیار است و برخی از این سوغات و ارمغان ها را می توان زعفران، زرشک، عناب، آلو بخارا، کشک سیاه، کشک زیرهای، برگ هلو و… نام برد. علاوه بر تمامی موارد ذکر شده قالی نیز از دیگر سوغات پرآوازه این دیار است.