قزوین دریچه ای به تاریخ

کاوش ها و یافته های باستان شناسی در دشت قزوین، نشانگر مرحله یکجانشینی و کشاورزی در هزاره هفتم قبل از میلاد و برخورداری ساکنان ان از صنایع اولیه و نظام اجتماعی است. منازل مسکونی، معبد، کارگاه های صنعتی، اشیای زینتی، مجسمه ها، انبارهای غلات و… از تمدن دیرپای مردمان این ناحیه در هزاران سال پیش حکایت دارند. قزوین را در نوشته های قدیم اروپاییان شهر باستانی ” آرساس ” یا ” آراساسیا ” و در تاریخ یونان شهر قدیمی “راژ یا ” نامیده اند. قرار گرفتن آن بر سر راه ” جاده ابریشم “سرنوشت قزوین را با فراز و فرودهای تلخ و شیرین گره زده است. منطقه کاسپین که از روزگاران پیشین، سرزمینی آباد و پرجمعیت بود، در زمان ساسانی رونقی دیگر یافت و با بنای شهرستان شاپوری – که آن را شاد شاپور نیز می خواندند – چهره ای متفاوت پیدا کرد و به خاطر موقعیت ویژه اش، پذیرای نظامیان و جنگاوران سلحشور هم شد و از قلعه و برج و بارویی مستحکم برخوردار گشت. روند شهرسازی و گسترش مناطق مسکونی در قزوین، پس از ورود اسلام به این سرزمین در سال ۲۴ هجری شتابی دو چندان گرفت و در مدتی کوتاه به عنوان ” باب الجنه” یا ” دروازه بهشت” نامیده شد. به روایت بلاذری در فتوح البلدان سعید بن عاص بن امیه در سالهای پیش از ۳۵ هجری قزوین را ” شهری استوار و آباد” می کند و ورود چهار هزار تن از مسلمانان به فرماندهی ربیع بن خثیم در سال ۳۶ هجری با فرمان امیرالمؤمنین علی (ع) سیمای قزوین را دگرگون می سازد.

قزوین دریچه ای به تاریخ

وسعت شهر قزوین در سال ۲۵۳ هجری را می توان از روایت تاریخ گزیده دریافت که پس از برکشیدن حصار شهر توسط موسی بن بوقا، دارای دویست و شش برج و هفت دروازه بوده است. انتخاب الموت به عنوان مرکز اسماعیلیان نزاری و چالش های فرهنگی، سیاسی و نظامی مربوط به آن، منطقه قزوین را حدود ۲۰۰ سال به کانون اصلی رویدادهای مهم کشور تبدیل کرد و بارها شاهد لشکرکشی های میلیونی و آثار ویرانگر آن بود. هرچند امیران سلجوقی ناگزیر از فعالیت های عمرانی نیز بودند و آثار پراکنده سلجوقی در جای جای استان نشانگر این نکته و گسترش قزوین در قرن ششم هجری است. مؤلف ” آثار البلاد” قزوین را در آغاز قرن هفتم – پیش از حمله مغول – چنین توصیف کرده است: ” شهری بسیار بزرگ و پر جمعیت است. در دشتی بسیار پهناور و هموار بنا شده و مهندسان در بنای شهر نقشه ای کشیده اند که نظیرش وجود ندارد. زیرا دو شهر است یکی در آغوش دیگری آرمیده. شهر کوچک را که در وسط قرار دارد شهرستان می نامند که برای خود دروازه و بارو دارد. شهر بزرگ تر که پیرامون شهرستان واقع شده دارای برج و باروی دیگری است. باغستان ها و تاکستان ها گرداگرد باروی خارجی شهر دوم را فراگرفته و پس از آن کشتزارهای سرسبز دو شهر را در بر دارد و دو رودخانه دیزج وارنزک از آن می گذرد”. وسعت این شهر در هنگامه حمله ویرانگر مغول به ایران به حدی رسیده که به گزارش مستوفی در ظفرنامه افزون از یک میلیون نفر جمعیت داشته است. شهر قزوین در دوره ایلخانی پس از رکودی نسبی دوباره زندگی خود را باز می یابد و چنان که جهانگردان آورده اند در زمان تیموریان پس از سمرقند بزرگ ترین و آبادترین شهر ایران بوده است.

قزوین دریچه ای به تاریخ

انتخاب قزوین به عنوان تختگاه صفویان در قرن دهم علاوه بر بازنمایی اهمیت شهر، دوره درخشانی از عمران و توسعه شهری را رقم می زند که در آثار سفیران و بازرگانان غربی که به ایران آمده اند مشهود است. طراحی و ساخت نخستین خیابان ایرانی، چهارباغ ها، میدان ها، کاخ ها، مدارس، مساجد، بوستان های شهری و … که به الگویی برای شهرسازی در سراسر ایران تبدیل شد از این شهر آغاز می گردد. حتی انتقال پایتخت در قرن یازدهم نیز رنگ فراموشی به آن نمی زند و تا پایان دوره افشاریان شاهد سازه های فراوانی در جای جای شهر هستیم که عمارت باشکوه ایوان نادری از آن جمله است. در سراسر دوره قاجاریه، قزوین به عنوان یک منطقه حاکم نشین مستقل مرتبط با پایتخت مطرح بود و با وجود رکود نسبی اقتصاد و فرهنگ در آن دوره از اندک مراکز پررونق و تپنده ایران به شمار می رفت. بقعه متبرک امامزاده حسین فرزند بلافصل امام رضا (ع) متوفی ۲۰۰۱ هق که از آغاز سده سوم هجری همواره زیارتگاه مردم بوده و از همان روزگار تا کنون آرامگاه بسیاری از دانشمندان، عارفان و سخنوران شهر است در انتهای خیابان سلامگاه قرار دارد. در سمت غربی دولتخانه صفوی بقعه ای است با نام پیغمبریه که در جوار مدرسه و مسجدی از عصر صفوی قرار دارد و عالمان دینی و مردم آنجا را آرامگاه چهار تن از پیامبران بنی اسرائیل به نام های سلام، سهولی، سلوم، القیا می دانند و به چهار انبیا می خوانند. بنای فعلی قاجاری و مزین به کاشی کاری، گچ بری، آیینه کاری، تزئینات چوبی و رسمی بندی است. اگر در قزوین خواستار دیدن یکی از کهن ترین دروازه های شهر هستید، دروازه درب کوشک بروید. مکانی که به سوی الموت، رودبار شهرستان و کوشک و شکارگاه های شمال قزوین باز می شد و دارای یک ورودی باقوس و کلیل و نیم دایره است. در هر طرف راهرو، دو طاق نما ساخته شده که با نرمی به سوی بیرون پیش آمده و حالت آغوش گشوده را تداعی می کند. این دروازه تنها یک نما به سوی خارج شهر دارد که از تزیینات کاشی کاری موجود بنا در زمان فرمانروایی عضد الملک قاجار انجام شده است. دروازه تهران قدیم هم یکی از سه دروازه منتهی به ری و تهران است که تا دوره قاجار کاربرد داشته است. بنای دروازه، آجری و بر روی ازاره سنگی است که در حال حاضر دارای یک سردر اصلی و دو ورودی در طرفین آن است. کهن ترین بنای موجود در شهر قزوین میمون قلعه است که در دو طبقه با دهلیزهای عمود بر هم و اتاق های جانبی از خشت و گل ساخته شده است. هرچند گنبد میانی اش فرو ریخته و بقایایی از هشت برج آن باقی مانده است. این دژ که عده ای آن را مهمان قلعه نیز خوانده اند در جانب شرقی امامزاده حسین قرار دارد. از بین هفت در ورودی به ارگ صفوی، تنها در اصلی و جنوبی که به آن عالی قاپو می گفتند و به خیابان – نخستین خیابان طراحی شده ایرانی – و میدان شاه باز می شده به یادگار مانده است. سردر رفیع ۱۷ متری که مزین به کتیبه ای از علیرضا عباسی است و پس از جلوخان به هشتی محتشم بنا می پیوندد. دو گوشواره بلند در طرفین سردر که محل کوفتن نقاره بوده، تزئینات مقرنس کاری، طاقنماهای متعدد و نقوش سحر انگیز دیواری از ویژگی های این بنا است. عمارت چهلستون هم زمانی حرم خانه شاه طهماسب بود که در دوره صفوی به کلاه فرنگی و عمارت شیروانی شهرت داشت. این عمارت در وسط باغی بزرگ تنها کوشک باقی مانده از مجموعه کاخ های سلطنتی صفوی است. نقاشی های دیواری مکتب نگارگری قزوین در طبقه نخست آن، شهرتی جهانی دارد. موزه شهر قزوین در سال ۱۳۳۶ موزه شهر قزوین در محل کاخ چهلستون راه اندازی و مورد بهره برداری گردشگران قرار گرفت. به دنبال کاوش های باستان شناسی در دشت قزوین خریداری مجموعه های خصوصی و اشیای پراکنده، ضرورت گسترش فیزیکی فضای موزه بیش از پیش احساس شد و طراحی و احداث بنای تازه ای در محدوده دولتخانه صفوی که از همجواری کاخ موزه چهلستون نیز برخوردار باشد صورت پذیرفت و موزه شهر نام گرفت که همزمان با برگزاری کنگره میر عماد قزوینی در مهرماه ۱۳۸۳ با ۸۰۰ متر مربع فضای موزه ای گشایش یافت. در این موزه علاوه بر اشیای سفالی و فلزی دوره های پیش از تاریخ، آثار ارزشمندی از روزگاران قبل از اسلام و دوره های اسلامی تا قاجاریه را در خود جای داده و در معرض دید بازدید کنندگان قرار دارد. سکه های متعلق به اشکانیان تا قاجار، مهرهای نفیس و تاریخی ظروف سفالی، فلزی و سنگی، اشیای زینتی، نظامی و کاربردی از جمله آثار موجود در موزه شهر قزوین هستند. شاید بد نباشد بدانید که نخستین هتل ایران «گراند هتل» به شیوه امروزی جهان در سال های پایانی دوره قاجاری ساخته شد که توسط ارباب برزو مهرشاهی از زرتشتیان قزوین در خیابان پیغمبریه و غرب دولتخانه صفوی ساخته شد. راهروهای و اتاق های این هتل سه طبقه با طاق و تویزه پوشش داده شده و از ویژگی هایی همچون: روکش چوبی، ستون های مدور با سر ستونهای گلدانی، سقف چوبی، گچ بری، آجرکاری و… برخوردار است. در شهر قزوین کلیسای کانتور نیز کلیسای کوچکی است که در دوره قاجار برای استفاده مهندسان و کارکنان روسی شاغل در پروژه راه شوسه قزوین احداث شد و در خیابان دارایی قرار دارد. پلانی چند ضلعی نامنظم، نمای آجری قرمز، پوشش شیروانی گنبدها، تاکید بر اجرای طاق و قوس در داخل بنا، گچ بری و نوآوری در فرم های تزیینی هندسی، معماری کاملا متفاوتی را با سایر بناهای قزوین ارائه کرده است. کلیسای ارامنه قزوین نیز بنای آجری در خیابان طالقانی است که طرحی مبتنی بر محورهای چلیپایی که چهار ستون رفیع فضای مرکزی را با قوس های تیزه دار به هم پیوسته اند. افزون بر مراسم عمومی ارامنه، این کلیسا همه ساله میزبان آیین مخصوص ارتحال و معراج حضرت مریم است که همزمان با عید تبرک انگور در ماه آگوست (امرداد) برگزار می شود. عمارت شهرداری هم حالا از جمله بناهای باقی مانده از مجموعه کنسولگری روسیه در قزوین است که برای اجتماعات هنری (باله و تئاتر) اتباعشان در دوره قاجار ساخته شده است. شش ستون بر روی پایه های سنگی با سر ستون های تزئینی حلزونی همراه با گل، چهار مناره کوتاه آجری و تزئینات گچ بری از ویژگی های این عمارت به شمار می روند. این اماکن تنها گوشه ای از خانه های قدیمی و فضای زیبای شهر قزوین است. هرچند که این جا را شهر آب انبارها هم می دانند. ساخت و وقف بیش از یکصد بنای ویژه و پرهزینه برای انباشت و ذخیره آب در شهری که از دیرباز به کم آبی شهره بوده – افزون بر هزاران واحد آب انبار خانگی – نشان از همت بلند مردم نیکوکار قزوین دارد. زمان آبگیری آن ها- که معمولا در چله زمستان صورت می گرفت – علاوه بر رعایت بهداشت در حد ممکن بهره برداران را از مصرف یخ در تابستان بی نیاز می کرد. کهن ترین این آب انبارها در خیابان مسجد جامع است که در عصر صفوی به سال ۱۰۹۳ ه. ق توسط علیخان زنگنه با ۱۸۰۰ متر مکعب گنجایش و چهل پله راه شیر در شمال ورودی شرقی مسجد جامع بنا شده است.

قزوین دریچه ای به تاریخ

طبیعت دلفریب قزوین
چشم اندازهای رودخانه ارنزک که با آبشارهای زیبایش خاطره آسیاهای آبی قدیم را در خاطرها زنده می سازد؛ سرو مقدس کش آباد، آب معدنی شیرین سو و آب ترش، آب گرم یله گنبد، ایوان سنگی نیاق، غار یخی انگول در سه کیلومتری شمال روستای دینک از توابع کوهین، باغستان های سرسبز دره دیزج و… از جمله تفرجگاه های پیرامون قزوین هستند که گردشگران را به خود می خوانند. دریاچه زیبای اوان که در حلقه ۴ روستای اوان، وربن، زواردشت و زرآباد و ۱۸۰۰ متر ارتفاع از سطح دریا قرار دارد همچون نگینی زمردین می درخشد و با چشم انداز مسحور کننده اش گردشگران داخلی و خارجی بسیاری را در چهارفصل سال به خود جذب می کند. این دریاچه که بیش از 70000 مترمربع مساحت دارد از محیط خارج خود آبی را به طور مستقیم دریافت نمی کند و تنها از آب چشمه های موجود در کف دریاچه تغذیه می شود و به شکل حفره ای است که عمیق ترین بخش آن به عمق 7.5 متر در جنوب شرقی واقع شده است. غیر از گونه های درختی دست کاشت نظیر: بید، چنار، تبریزی، سیب، آلبالو، گیلاس، سنجد، فندق و گردو؛ گیاهان علفی مانند گون، کنگر، شیرین بیان و گونه های مختلف دیگر از خانواده گرامینه و لگومینیوزه هم در حوزه آبخیز اوان وجود دارند. حیات وحش این حوزه آبخیز شامل کل و بز- که به علت شکار بی رویه و تخریب زیستگاه آنان کاهش چشمگیری یافته اند – پلنگ، خرس قهوه ای، روباه، شغال، گرگ، گراز، شنگ، سیاه گوش (گربه وحشی) انواع عقاب ها، دال، دلیچه، شاهین، جغد، کبک، فاخته، دارکوب، سبزقبا، زاغی و انواع گنجشک سانان، قورباغه، لاک پشت، خرچنگ و … می شود که باید انواع ماهی از جمله قزل آلای رنگین، کپور و اردک ماهی را هم به آن افزود.
مردادماه، جشن فندوق در قزوین استان قزوین پس از گیلان دومین تولید کننده عمده فندق کشور است. بنابراین در بیش از هفتاد روستای رودبار شهرستان و الموت حدود ۱۶۰۰۰ نهال بارور فندق وجود دارد که چهار نوع: زرآبادی، بادامی، سیاه بومی و سفید در ان به عمل می آید. به جز رقم بادامی – که کشیده است – بیشتر به شکل گرد و دو پهلو و دارای مغزی سفید و با طعم شیرین و معطر هستند. در سال های اخیر با تشکیل تعاونی های صنفی، کاشت و برداشت فندق رونق افزون تری یافته و بخش قابل توجهی از محصول به بازارهای اروپایی صادر می شود. جشن فندق چین یکی از مراسم به یادماندنی، پر نشاط و زیبای مردم منطقه است که در واپسین هفته مرداد ماه در باغستان های سر سبز بخش رودبار شهرستان برگزار می گردد. در این آئین علاوه بر ارائه موسیقی محلی و فولکلوریک، لافند بازی، آتش بازی، ورزش های بومی و دیدار از جاذبه های طبیعی، صعود سراسری به قلعه تاریخی لمبسر انجام می پذیرد و بسیار شور انگیز است. در حاشیه جشن، فروش محصولات محلی و صنایع دستی در بازارچه های ویژه رونق فراوانی دارد. پنجاه بدر هم علاوه بر آیین سیزده نوروز و جشن و شادمانی در دامان طبیعت، مردم قزوین در روز ۱۹ اردیبهشت به صحرا می روند و از خدا طلب باران و سرسبزی می کنند که به آن پنجاه بدر می گویند. این مراسم در محوطه مصلای راه ری و در میان باغات کهن منطقه از شور و شوق دیگری برخوردار است و انبوه خانواده ها با گردهمایی در آن به اقامه نماز باران، شکرگزاری و شادی و پایکوبی می پردازند و پس از صرف ناهار و عصرانه شبانگاهان به خانه باز می گردند.

قزوین دریچه ای به تاریخ

قیمه نثار یاد تان نرود!

کدبانوهای قزوینی انواع غذاهای سنتی را در مناسبت های ویژه و تعداد بسیاری نیز به شکل عادی در طی سال تهیه می کنند. «قیمه نثار» در میهمانی های رسمی و عروسی ها تهیه می شود و گاهی هم شیرین پلو جای آن را می گیرد، «قیمه» در مجالس عزا، «دم کباب» یا «قیمه آب دار» در هنگامی که زوار از زیارت باز می گردند، «دیماج» برای روز پنجاه بدر، «خاگینه» برای عروس و داماد در صبح روز پاتختی، «رشته پلو با ماهی» برای شب عید نوروز، «سبزی پلو و ماهی دودی» برای شب چهارشنبه سوری و روز سیزده بدر، «کله پاچه» برای افطار و روز بیست و هفتم ماه رمضان (روز قتل ابن ملجم) و «آش شعله قلمکار» که معمولا در روز بیست و هشتم صفر به صورت نذری امام حسن مجتبی (ع) پخته می شود. سایر غذاهایی که در این منطقه در طول سال تهیه می شود انواع آش (آش آلو، آش دوغ، آش رشته، آش شیرین، آش دندان کشه، آش شیر برنج و…)، یتیمچه، آبگوشت، ماش پیاز، اشگنه را می توان نام برد. نان سنتی قزوین هم که شهرت بسیاری دارد؛ در بین نان های قزوین، نان لواش تنوری که به صورت گرد و بزرگ طبخ می شود کیفیت و طعم مطبوعی دارد که موجب شهرت آن شده است. قاق هم یکی دیگر از نان های سنتی قزوین است که خشک و شیرین بوده و با چای صرف می شود. از دیگر نان های سنتی قزوین می توان به شیرمال و زنجبیلی اشاره کرد، که کم شیرین بوده و همراه با چای خورده می شود. همه این ها را گفتیم اما نباید از شیرینی های قزوین غافل ماند. هنر شیرینی پزی در میان خانم های خانه دار قزوین هنری با علاقه فراوان است. تا چندی پیش، تمام شیرینی های ایام نوروز در خانه ها پخته میشد. کار تهیه شیرینی های مختلف بیش از هر زمانی در آستانه نوروز رواج داشت. در گذشته، برای پخت شیرینی از گرمای ملایم ذغال یا تنور خانگی استفاده می شد. بعدها برای این کار از وسیله ای به نام “آپولو” استفاده کردند. این وسیله مخروطی شکلی، قیف بزرگ سوراخ داری بود که داخلی آن آتش می ریختند و آن را روی سینی شیرینی که در زیر آن نیز منقلی از آتش قرار داشت، می گذاشتند تا شیرینی از دو سو در ارتباط با آتش قرار بگیرد. امروز برای پخت شیرینی از انواع «فر» استفاده می کنند. شیرینی های متداول خانگی قزوینی ها نان برنجی، نان نخودی، نان قندی، نان بادامی، نان گردویی، پادرازی، نان چرخی، نان چایی، اتابکی، ولیعهدی، حاج کریمی، باقلوای پیج با مغز پسته، باقلوای بادام به شکل لوزی است.