قنات شاهکار مهندسی ایران قدیم

قنات شاهکار مهندسی ایران

قنات یک روش استخراج آب از دل زمین با استفاده از کانال هایی و رساندن آن به سطح زمین است. در حقیقت ، آب با جریان جاذبه از قسمت انتهایی کانال قنات بالا آورده می شود

قنات در ایران چه کاربردی دارد؟

در مطلب قبل از شهر تاریخی میبد بازدید کردیم و یکی از شگفت انگیز ترین ساخته های مهندسی ایرانی را در میبد به چشم خود  دیدیم و آن چیزی نیست جز قنات که یک سیستم مهندسی به شدت جالب برای به دست آوردن آب از دل کویر است. قنات یا کاریز، یك فناوری قدیمی تأمین آب است كه در فهرست یونسكو به عنوان میراث فرهنگی ملموس ایرانی درج شده است. می توان آن را به عنوان بزرگترین سهم ایرانیان در تاریخ بهره برداری از آب توصیف کرد. این سیستم باید حداقل 5000 سال پیش در ایران راه اندازی شده بود. سیستم قنات معمولاً در فلات مرکزی به سمت شرق و جنوب شرقی ایران یافت می شود.

برخی از نمونه های قنات های قدیمی موجود در ایران عبارتند از: قدیمی کار زواره  به قدمت 5000 سال پیش ، چاه استاد عمق 350 متر گناباد قنات با قدمت 2500 سال پیش ، 40 کیلومتری قنات قنات نصب پالایشگاه آب چغا زنجبیل با قدمت حداقل 3250 سال پیش و شبکه توزیع 1000 ساله آب روستای میلان در استان آذربایجان شرقی.

قنات شاهکار مهندسی ایرانی

قنات شاهکار مهندسی ایرانی

بنابراین ، از آنجا که از دوران قدیم تأمین آب برای نوشیدن ، آبیاری ، شستشو و غیره مسئله اساسی برای بقا بوده است، به همین دلیل تمام سیستم های بهره برداری از آب و نگهداری آن شامل قنات ها، آب انبارها ، یخچال ها ، آسیاب های آبی ، سدهای آب ، پل ها و سدهای انحرافی ساخته شده است.

قتات یک روش استخراج آب از دل زمین با استفاده از کانال هایی و رساندن آن به سطح زمین است. در حقیقت ، آب با جریان جاذبه از قسمت انتهایی کانال قنات بالا آورده می شود ، جایی که در انتهای راه قنات به یک چاه خروجی نزدیک سطح زمین می رسد. این کار با استفاده از یک تونل که به آرامی شیب آن از زیاد به کم و با چاه های متعدد که در مسیر  قنات ساخته شده انجام می شود.

داخل کانال قنات

داخل کانال قنات

اولین قدم برای ساخت قنات ، حفر یک چاه آزمایشی برای اثبات حضور و تعیین عمق سفره آب زیر زمینی است. هنگامی که چاه آزمایشی حفر شده و به آب رسید ، باید مشخص شود که آیا این چاه جریان مداوم آب را در یک قشر غیرقابل نفوذ قرار داده است یا خیر. در این صورت باید تراز و شیب قنات از چاه برقرار شود. این چاه مادر نامیده می شود.

شیب مسیر نباید خیلی زیاد باشد ، زیرا آب خیلی سریع جریان می یابد و دیوارها را فرسایش می دهد و تونل فرو می رود. کار بر روی ساخت قنات معمولاً از انتهای پایین جایی شروع می شود که آب آن به آنجا می رسد. در سطح زمین نیز شروع به حفر تونل به سمت چاه مادر می شود. در بعضی مواقع همزمان در هر دو نقطه کار شروع می شود.

چاه های عمودی تقریباً  20 تا 35 متر از سطح تونل حفر می شوند ، یا ابتدا حفر می شوند و سپس توسط یک تونل به هم متصل می شوند. گل و لای های سنگی در قسمتهای بالایی آنها باعث تقویت این چاه ها می شود.

تصویر شماتیک سیستم قنات

تصویر شماتیک سیستم قنات

خاک های جمع شده توسط یک سطل به سطح منتقل می شود. اگر چاه خیلی عمیق باشد ، یک بادگیر ممکن است در یک نیم طاقچه کار گذاشته شود. معمولاً حلقه ای از خاک در اطراف چاه روی سطح جمع می شود. بنابراین ، با نگاه از هوا ، مجموعه چاه ها مانند خطی با دهانه های کوچک به نظر می رسند.

در بعضی موارد ، وقتی شیب مسیر قنات نیاز به شیب بیشتری داشته باشد ، معمولاً خط مسیر را در یک نقطه می شکنند و آب را به سطح دیگری پایین تر از سطح اصلی می برند. بنابراین ، یک آبشار زیرزمینی ایجاد می شود. با آگاهی از انرژی آب در چنین نقاطی ، مردم آسیاب های آبی ساختند تا از انرژی آب برای مقاصد دیگری مانند آسیاب غلات استفاده کنند.

تصویر هوایی از یک رشته قنات

تصویر هوایی از یک رشته چاه های قنات

تخلیه آب قنات با توجه به خصوصیات آبهای زیرزمینی ، ماهیت خاک و فصول متفاوت است. آنهایی که به یک سفره آب دائمی متصلند معمولاً در طول سال جریان ثابت دارند. اگر قنات به منبع آب زیرزمینی پایدار متصل نباشد یا در خاک متخلخل باشد ، ممکن است جریان آن در تابستان یا در خشکسالی تقریباً کاهش یابد. ممکن است جریان برخی از قنات ها به 1750 لیتر در دقیقه برسد ، اما اکثر سیستم های قنات بسیار کوچکتر هستند و در حدود 15 لیتر در دقیقه کاهش می یابد.

قنات نیاز به حفظ مداوم دارد

مسیرهای قنات به طور مرتب تمیز و نگهداری می شوند: قنات ها در اثر سیل  در معرض آسیب و تخریب قرار دارند. برای جلوگیری از پر شدن چاه ها از شن و ماسه ، آنها را با تخته سنگ و یا اشیاء دیگر می پوشانند.

افراد درگیر در حفر و نگهداری سیستم های قنات ها را مقنی می نامند. آنها برای انجام حفر قنات زحمت بسیاری می کشند. آنها فانوس های نفتی را برای آزمایش تهویه زیرزمینی حمل می کنند. اگر هوا شعله را حفظ نکند ، چاه دیگری حفر می شود. آنها رسوبات را که شامل مواد معدنی هستند در مسیر قنات پاسازی می کنند. در صورت پاک نشدن مسیر از رسوبات کانال قنات دچار خسارت و آسیب می شود و آب دیگر جریان نمی یابد. به این معنی که آب در  سفره آب قنات در دسترس نخواهد بود.

مقنی های حفر قنات

مقنی های حفر قنات

خسارت می تواند ریزش سقف قنات ها یا دیواره های چاه ها ، تجمع رسوبات ، ماسه ها یا گل در سفره آب زیرزمینی ، مسدود شدن آبراه های زیرزمینی و غیره باشد. شایان ذکر است که مقنی های یزد همیشه به دلیل مهارت هایشان در زمینه کار حرفه ای در پروژه های قنات مشهور بوده اند.

مالکیت و توزیع آب در سیستم های قنات

بیشتر اوقات مالکیت زمینی که قنات یا کاریز در آن ساخته می شود به نام افراد مختلفی است و آب خریداری و فروخته می شود. برخی از مالک ها مسیرهای کاریز را در زمین های خود به طور جزئی یا کامل برای استفاده مردم ساکن در آن منطقه وقف می کنند.

توزیع آب یک مسیر قنات براساس زمان تعیین شده توسط افرادی که معتمد مردم هستند انجام می شود. اگر جریان کاریز به میزان قابل توجهی زیاد باشد و درخواست کنندگان آب بی شمار باشند ، توزیع آب باید تحت کنترل یک نفر به اسم میراب باشد که توسط مردم یا دولت انتخاب می شود و حقوق مشخصی به وی پرداخت می شود.

پایداری  و سالم بودن قنات ها

بدون قنات ، بسیاری از سکونتگاه های انسانی نمی توانست پدیدار شود. همچنین هیچ ناحیه ای وجود نمی داشت که بعداً به شهرهای بزرگی مانند همدان ، قزوین ، نیشابور ، کرمان ، یزد و سایر شهرهای کوچک و بزرگ تبدیل شود. در مناطقی که ذکر شد ، هیچ قطعه زمین قابل کشت نیز وجود نمی داشت.

قنات معجزه ایرانی در کویر

قنات معجزه ایرانی در کویر

از زمان های بسیار قدیم ، قوانینی در مورد نحوه توزیع عادلانه آب در بین روستاهای مختلف کوچک و بزرگ در مسیرهای قنات وجود داشته است تا از بروز هرگونه اختلاف نظر منجر به ایجاد اختلال یا درگیری جلوگیری شود.

با این وجود ، قنات همچنان سیستم اصلی و در برخی موارد تنها منبع آبیاری و تامین آب خانگی در بسیاری از مناطق ایران است. اما در مناطق شهری و نواحی که دارای جمعیت زیادی هستند ، قنات اهمیت خود را به عنوان منبع اصلی تأمین آب از دست داده است و سیستم های نوین آبرسانی جای قنات ها را گرفته اند

در انتها لازم به ذکر است که قنات به عنوان یک بخش اساسی در شکل گیری بسیاری از جنبه های زندگی و توسعه فرهنگی جامعه ایرانی نقش قابل توجهی داشته است.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *