بازار وکیل شیراز

بخش های گوناگون بازار وکیل
این بازار یک رشته ی شمالی – جنوبی است که از «دروازه ی اصفهان» شروع می شود و تا نزدیکی های «شاه چراغ» ادامه می یابد. در مرکز رشته ی اصلی (شمالی – جنوبی)، رشته ای شرقی-غربی، آن را قطع می کند که جای گاه برخورد این دو رشته را «چهار سوق» می گویند. چهار سوق، دقیقاً بازار را به دو راستهی شمالی و جنوبی هم اندازه تقسیم می کند. در هر کدام از راسته های بازار 41 جفت مغازه ساخته شده است. (در سال ۱۳۱۵ خورشیدی به هنگام احداث خیابان زند (سطح زیرگذر کنونی)، ۵ جفت مغازه از راسته ی شمالی تخریب، و بازار دو تکه گردید). راسته ی غربی چهار سوق دارای ۱۰ جفت مغازه است و به «بازار ترکش دوزها» معروف است. راسته ی شرقی چهار سوق دارای ۱۹ جفت مغازه است و «بازار علاقه بندان» نامیده می شود. هر دوی این بازارها هم اکنون مرکز داد و ستد فرش های نفیس ودست بافت اند. از راسته ی جنوبی، رشته ی دیگری به موازات بازار ترکش دوزها ساخته شده است که به «بازار شمشیرگرها» معروف است. این بازار دارای ۱۰ جفت مغازه است و در بزرگ و چوبی آن، جلو «مسجد وکیل» باز می شود. «کاروان سرای فیل» که جای اتراق چهار پایان و استراحتگاه بازرگانان بوده است، در جنب بازار شمشیر گرها ساخته شده است. این کاروان سرا هم اکنون، انبار بازاریان میباشد. بازار وکیل از شاه کارهای هنر معماری ایرانی است. سقف آن بیش از ۱۰ متر بلندی دارد و پهنای آن چشم گیر است. تعداد 74 اتاق ضربی خوش طرح در سقف آن زده شده است. نورگیرهای تاق ها فضای بازار را در زمستان روشن و در تابستان خنک نگه می دارند. مهمترین هنر معماری بازار وکیل «چهار سوق » آن است. این چهار سوق به صورت هشتی وسیعی با سقفی بلند ساخته شده که تکه کاشی های فیروزه ای، زیبایی آن را دو چندان کرده است. افسانه یا واقعیتی در خصوص ساخت این چهارسوق، وجود دارد که خواندن آن خالی از لطف نیست: «می گویند معمار این بازار وقتی دیوارها و جرزهای چهار سوق را ساخت، پیش از ساخت تاق آن، دست از کار کشید. چون کریم خان زند، علت را جویا شد معمار از او خواهش کرد که شخصاً به مکان چهار سوق تشریف فرما شوند تا علت را عرض کند. هنگامی که کریم خان به جایگاه ساخت چهار سوق رسیدند، معمار با زنجیر بلندی ارتفاع جرزها را اندازه گرفت. آنگاه از خان زند خواهش کرد که برای ادامه ی ساخت چهارسوقی، چند روزی به او مهلت بدهد. چون خان زند او را مهلت داد، معمار به مدت یک سال، خود را از شیراز دور کرد تا نتوانند او را ناچار به ادامه ی ساخت چهار سوق کنند. این غیبت یک ساله، خشم بیش از اندازه ی کریم خان زند را برانگیخته بود. به ویژه که کس دیگری نیز نمی توانست سقف چهار سوق را تمام کند. معمار که از خشم خان زند آگاه بود، و از سویی نمی توانست سبب تعطیلی کار را بازگو کند، پس از یک سال خود را به دربار کریم خان زند رساند و پیش از آن که گردنش طعمه ی تیغ جلاد شود مهلت خواست که ساعتی به او اجازه دهند تا راز غیبت خود را در همان محلی چهار سوق بیان کند. چون همراه با خان زند و ندیمان به آن محل رفتند، معمار همان زنجیر پارسالی را خواست. چون زنجیر را آوردند، معمار دوباره بلندی جرزها را اندازه گرفت. همه با شگفتی تمام دیدند که زنجیر از جرزها بلندتر شده است. وکیل از او پرسید:
– جریان چیست؟
معمار گفت:
سبب غیبت من نیز همین بود، چون تمام جرزها نشست کرده اند! و اگر من در سال گذشته این تاق بلند و وسیع را میزدم تا امروز خراب شده بود؛ اما اکنون این چهار سوق تا سالیان سال بر جای خواهد ماند!» امروزه با این که حدوداً ۲۵۰ سال از ساخت این چهار سوق می گذرد، با وجود زلزله های شدید همچنان سالم و پابرجا ایستاده است. کاروان سراها (تیمچه ها)ی بازار وکیل کریم خان زند برای آسودگی بیشتر بازرگانان و کاروان های حامل بار، و نیز برای کمک به رونق بیشتر بازار، چندین کاروان سرا، تیمچه، گمرک خانه، انبار و ضراب خانه در جنب بازار ساخته است. این کاروان سراها عبارتاند از: کاروان سرای روغنی، کاروان سرای احمدی، کاروان سرای گمرک و ضرابخانه. کاروانسرای روغنی در راسته ی شمالی قرار دارد و پس از احداث خیابان زند (زیر گذر)، در کناره ی آن واقع شده است. این مکان هم اکنون انبار عمده ی اجناس بازاریان است. کاروان سرای احمدی یکی از زیباترین کاروان سراهای بازار وکیل است و هر بیننده ای را به یاد گذشته ی افسانه ای شیراز می اندازد. حجره های بسیار که با ستون های سنگی و کاشی کاری هایی بر پیشانی، در دورادور حیاط کاروان سرا ساخته شده اند، جلوه ی ویژه ای به آن بخشیده است. این مکان هم اکنون انبار پارچه و پوشاک بازاریان است. کاروان سرای گمرک دارای حیاطی وسیع است که در اطراف آن، حجره هایی، و در میانه ی آن حوض سنگی بزرگی ساخته شده است. این مکان هم اکنون انبار پوشاک و فرش است. ضراب خانه رو به روی کاروان سرای روغنی است. این مکان در زمان زندیه به عنوان بانک و صرافی بازار بوده و سکه های حکومتی در آن ضرب می شده است. در بازار وکیل انواع حرفه های سنتی دیده می شود؛ سراجی، کلاه دوزی، نمدمالی، زرگری، شیشه گری، منبت کاری، خاتم سازی، لحاف دوزی، و … عطر گیاهان دارویی، رنگ و وارنگی لباس های محلی و آمد و شد گاری ها، جلوه ی اصیل و سنتی بازار را همچنان حفظ کرده است. فروشنده های خوش برخورد و شیرازی الاصل این شهر که با لهجه ی شیرین شیرازی صحبت می کنند نشانه ی اصالت و زیبایی این بازار است. هر مسافری که از میان بازار وکیل می گذرد، خود را در عالمی سرشار از عطر و بوی زندگی ساده روزگار مصفا و صمیمی گذشته ی افسانه ای شیراز احساس می کند.

دیگر بازارهای کهن شیراز
به جز بازار وکیل که اصلی ترین بازار شیراز است چندین بازار دیگر نیز در گذر زمان ساخته و بر آن افزوده شده است. این بازارها عبارت اند از: «بازار نو»، «بازار و سرای مشیر»، «اردو بازار»، «بازار مرغ»، «بازار مسگرها»، «بازار حاجی» و ( بازار شاه چراغ ).
بازار نو ارتباط دهنده ی بازار وکیل به دروازه ی اصفهان است. این بازار در روزگار قاجاریه توسط «میرزا یوسف اشرفی مازندرانی» به سبک بازار وکیل ساخته شده است. در این بازار اجناسی هم چون پارچه، کفش، کیف ، وسایل منزل، عطریات و . . . به فروش می رسد. بازار و سرای مشیر در جنوبی ترین بخش بازار وکیل جای دارد. این بازار از ساخته های «مشیرالملک » است که در سال ۱۲۸۸ ه. ق ساخته شده و همانند بازار وکیل، چهارسوقی نیز در میانه ی آن است. در این بازار انواع دست سازهای هنری هم چون منبت، قلم زنی، خاتم کاری، معرق کاری، شیشه گری و ۰۰۰ دیده می شود. سرای مشیر حیاطی وسیع دارد که در میان آن حوض سنگی زیبایی ساخته شده و گرداگرد حیاط را حجره های دو طبقه فرا گرفته اند. درها و دریچه های حجره ها همگی از جنس چوب است، و شیشه های رنگی به شیوه ی بسیار زیبایی در آن به کار رفته است. در حجره های این سرا انواع فرش های نفیس عرضه می شود. سرای مشیر که «کاروان سرای مشیر» و «سرای گلشن » نیز خوانده می شود، چنان درخشندگی هنری دارد که برای بازدید کنندگان خاطره های شیرین به جای خواهد گذاشت. در این جاست که مهمانان با جلوه هایی از آداب و رسوم و لباس های سنتی و اقسام ظروف زندگی فارسیان آشنا شده و در محیطی خاطره انگیز لحظاتی را به دور از هیاهوی روزگار به سر می برند.
اردو بازار
در جنوبی ترین رشته ی بازار وکیل بازار ساده ای ساخته شده که سقف آن با چوب و فلز پوشانده شده است. این بازار که «اردو بازار» نام دارد تا خیابان لطفعلی خان زند ادامه دارد. در اردو بازار اجناسی شبیه کفش، کیف، لباس،
رخت خواب، کلاه و . . . به فراوانی دیده می شود.

بازار مسگرها

این بازار در میان «بازار مرغ» و «آردو بازار» قرار دارد. زمان ساخت آن به روزگار صفویه بر می گردد که به فرمان «امام قلی خان»، در غرب مدرسه ی خان آن را ساختند. مصالح آن آجر، گچ و ساروج است. تا چند سال پیش صدای پتک مسگرها از مسافت دور به گوش می رسید و رقص و چرخش سفیدگرها انسان را به وجد می آورد. «پیرلوتی» یکی از افسران نیروی دریایی فرانسه که در پایان دوره ی ناصرالدین شاه، به شیراز سفر کرده است، درباره ی زمانی که از روی پشت بام این بازار به مدرسه خان، می رفته است، چنین می نویسد: «برای نزدیک شدن به [ مدرسه خان] … از روی پشت بام ] بازار مسگرها گذشتم. در اینجا صدای عجیبی مانند این که از اعماق زمین می آید، شنیده می شد؛ یعنی صدای هزاران چکش با کنار رفتن ظرف های مسی از زندگی نوین، امروزه در آن جا اسباب و اثاثیه ی منزل، ظروف رویی، ملامین، پلاستيکی و… به فروش می رسد. اگرچه هنوز هم می توان تک و توکی مسگرهای کهنه کار را دید.
بازار مرغ

در سمت غرب اردو بازار رشته ای از آن جدا می شود که تا «سه راه احمدی» پیش می رود. این بازارچه از کهن ترین بازارچه های شیراز است که در روزگاران پیش تا در شاه چراغ ادامه می یافته است؛ اما در اوايل سده ی گذشته، بخش جنوبی آن را پهن کردند و به جای آن، خیابان احمدی را برای رسیدن به در شاه چراغ ساختند. بازار حاجی این بازار ادامه ی اُردو بازار» است که از عرض خیابان لطفعلی خان زند گذشته و به حیاط سید میر محمد و شاه چراغ(ع) وصل می شود. تا یک دهه ی پیش، سقف این بازار، یک سره چوبی بود اما اکنون آن را به صورت سقف سبک درآورده اند. بیشتر مغازه های این بازار قدیمی است و هر چه به سمت جنوب آن پیش برویم، افزون بر کهنگی بازار به مشاغل کهنی هم چون آهنگری، دولچه دوزی، ملکی دوزی و ۰۰۰ بر می خوریم. بازار حاجی که یکی از کهن ترین بازارهای شیراز است تا جلو مسجد جامع عتیق ادامه داشته است. این بازار از ساخته های «حاجی قوام الدین حسن»، وزیر «شاه شیخ ابواسحاق اینجو» است.

بازار شاه چراغ: در دهه ی گذشته، در سه جانب (شمال، شرق و جنوب) حرم مطهر شاه چراغ، بازارهایی را با مصالح جدید به سبک معماری قدیم ساخته اند. این بازارها دو طبقه اند و در آنها مغازه های لباس، عطریات، خرازی و … دیده می شود.

دیگر بازارچه های کهن شیراز: در گوشه و کنار شهر نیز چندین بازارچه ی محلی قدیمی دیده می شود؛ مانند بازارچه ی فیل، بازارچه ی حاجی زینل، بازارچه ی ارمنی ها (به دلیل وجود کلیسای ارامنه در آن)، بازارچه ی منصوریه، بازارچه ی دروازه کازرون و ….